DENİZLİ’NİN UZUN SAÇLI MEZAR TAŞLARI

Son yüzyılda maalesef bu bilgi aktarımı durmuş, bunun sonucunda örf, adet ve inançlar sekteye uğramış, unutulmuş ya da unutturulmuştur. Bunun en büyük sebeplerinden bir tanesi, bilginin tek elden beslenmesi ve dünya çapında bu bilginin hakim olması, toplumun da bu bilgi ve görüşle kadim olan aktarımı yargılamaması, sorgusuzca, araştırmadan, toplumun atalar kültünü bırakıp global kültürün esiri olmasıdır.

Bu anlamda en büyük sorunlardan bir tanesi, toplumdaki insanların

dış görünüşlerinin, giyim/kuşam ve özellikle de saç şekillerinin tek düze bir

hal almasıdır. Son yüzyılda Türk erkeklerinin saç şekillerinin değişmesi buna örnek

gösterilebilir.

1800’lü yıllara kadar Türk erkekleri uzun saçlı idi. Bunu

kaynaklardan, en önemlisi de Türk mezar taşlarından anlamak mümkün. Bu mezar

taşlarıyla Denizli’nin köy ve kasaba mezarlıklarında sık sık karşılaşıyoruz.  Lakin insanlar bu kültürü unuttuklarından, bu

mezar taşlarına bir anlam verememekte ve geçmiş ile bir bağ kuramamaktadır.

Prof. Dr. Nejat Diyarbekirli, Hun Türklerinin göçlerini anlatırken Hun süvarilerinin omuzlarına kadar dökülmüş uzun saçlarından bahsetmektedir. Eski Türklerde erkekler de kadınlar gibi saçlarını uzatır, tek veya çift örgüyle örerlerdi. Göktürk ve Uygurlara ait eşyalarda, heykellerde, minyatürlerde bu saç tipi görülmektedir. Örgülü saç tipi Selçuklu erkeklerince de Anadolu’da sürdürülmüştür. Kaynaklarda belirtildiği gibi Türkler çeşitli saç modellerini kullanmışlardır. Bunun nedeni ise Türklerin çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olmaları ve değişik kültürlerden etkilenmiş olmalarıdır.

Eski Türklerin saç stilleri için kısaca şöyle denilebilir. Batı Türklerinin yani Oğuzların ve Peçeneklerin saçları genellikle uzundur, doğuya doğru gidildikçe bu değişmektedir. Proto-Moğol kavimlerinin inanışlarına göre, onların ataları “dazlak kafalı” kimselerdi. Bu inanış Proto-Moğollara kadar yayılıyordu. Bundan dolayı Moğollar ile onların tesiri altında kalmış olan Doğu Türkleri, bu inanışa uyarak saçlarını kesmişlerdir. Başın etrafı derin olarak traş edildikten sonra, tepede bırakılan tek örgü Kuzeydoğu Asya ile Mançu kavimlerine ait bir saç şekli idi. Bu saç şeklinin bu kavimlerden geçmesi muhtemeldir. Selçuklu zamanında erkeklerde uzun saç adeti devam etmektedir. Selçuklu zamanında erkeklerde iki tip saç mevcuttu. Erkekler, ya saçlarını omuzlarına salıveriyorlardı, ya da başlarını kazıtıp sadece bir perçem bırakıyorlardı.

Yine bu

bağlamda Anadolu’da 1900’lü yılların sonunda araştırmalar yapan Felix Von Luschan,

bir arkeolog ve etnoloji uzmanı olarak dünyanın farklı noktalarına insanların

etnik kökenlerini incelemek amacıyla çok sayıda araştırma gezisi yapmış, farklı

insan topluluklarına ait, farklı kültürleri her açıdan değerlendirmeye

çalışmıştır. Luschan araştırmaları için yaptığı gezilerinden bir tanesini de

1883-84 yılında Toroslara düzenlemiş, Likya ya da Teke bölgesini ayrıntılı bir

şekilde incelemiş, bölge insanı ve yerel kültürü hakkında araştırmalar yapmış

ve bölgede yaşayan Türklere ait fotoğraflar çekmiştir.

Luschan’ın o tarihlerde çektiği Türk insanlarına (göçerlere ve tahtacılara) ait portreler.

Luschan,

kitabındaki bu portreleri de çeşitli şekillerde sınıflandırmış. Bu portrelerde

bölgedeki Türklere ait ilginç bir nokta var; o da Toroslarda yaşayan Türklerin saç

modelleri. 1880’lerin ortaları gibi hiç de erken olmayan bir tarih olsa da;

anlaşılan o ki Toroslarda, Teke yöresinde yaşayan Türkler tarih karşısında çok

da fazla aşınmamışlar. Türk erkeklerinin saç kesimleri yukarıda belirttiğimiz

gibi, orta Asya’dan gelen dedelerine benzer şekilde 1800’lü yıllara kadar

yaşamıştır.

1800’lü

yıllarda zamanın fotoğraf makinalarıyla çekilen portrelerin bir çoğunda Türk

erkeklerinin başlarının arka kısmındaki bir tutam saçı kesmedikleri ve uzun bir

şekilde bıraktıkları görülüyor. Muhtemelen Toroslarda yaşayan ve yaşamış birçok

uygarlık gibi Türkler de dağlık ve zor coğrafi şartlar yüzünden dışarıdan

oldukça yalıtılmış bir yaşam sürüyorlardı. Daha önce Yaşar Kemal’in İnce Memed

serisinde Çukurova göçerlerinin de aynı şekilde baş kısmının arka tarafında

kalan ince bir saç demetini hiçbir zaman kesmediklerini ve hatta erkeklerin

bıraktıkları bu saçları ördüklerini okumuştum. O zamanlar bu bana biraz

abartılı gelmiş olsa da Luschan’ın fotoğraflarından sonra aslında Yaşar

Kemal’in Çukurova Türklerini hiç de abartmadığını anlamış oldum. Anlaşılan o

ki; Teke yöresi Türkleri, Orta Asya’dan getirdikleri birçok alışkanlığı,

gelenek ve göreneği 1880 yılında dahi bir nebze olsa yaşatmayı

sürdürebilmişler.

Bu saç

modelinin Orta Asya’dan getirmiş olduğumuz bir askeri gelenek olduğunu ve Timur

dâhil, Anadolu’ya Asya’dan gelen birçok asker-savaşçı Türk’ün saçlarının bu

şekilde kesildiğini farklı kaynaklarda okumuştum. (Beylikler döneminde

Anadolu’da yaşayan Türkmenler, Timur Anadolu’ya ayak bastığında ondan oldukça

etkilenmişlerdir.) Muhtemelen büyük ölçekte islamiyetin yaygınlaşmasıyla

birlikte kaybettiğimiz bir estetik anlayışıydı. Estetikten ziyade bir inançta

taşımaktaydı bu saç kesimi.

Maalesef

günümüzde  ''Erkek adamın saçı uzun mu olurmuş!'' sözü aslında tamamen

kültürümüzün bozulmasıyla ağızlara gelen bir cümledir. Düşmanlarımız Türkleri,

at üzerinde savrulan saçlarından tanırlarmış oysa. Bu bağlamda Denizli’de alan

taraması sonucunda bulduğumuz mezar taşlarında uzun saç kültürüne rastlıyoruz.

Özellikle arkadan üç örgü şeklinde ve geri kalan saçın kazıtılması şeklindeki

mezar taşlarına Denizli bölgesinde çok sık rastlıyoruz. Bu tip saç kullanılması

aslında tamamen Türklerin eski Gök Tengri inançlarına bağlı olarak şekillenmiştir.

Saçlarını uzun tutarak ve bahsettiğim şekilleri vererek Gök Tanrı'ya

bağlılıklarını gösteriyorlardı.

Bu konuda

araştırmalar yapan Yazar Organolog Emekli Öğretmen Abdurrahman Ekinci'nin,

Oğuzlar ve Peçenekler'den bu yana, Türklerde saçı arkaya doğru uzatıp bırakma,

yani "Tapşır" geleneği konusunda yaptığı bir çalışmada konu şu şekilde

açıklanıyor:

“Mehmet

Bektaş'la Taşyayla (Devri) köyünde yaşamakta olan Veli beyin yanında "şıh,

piri fani" rolünü oynatmak için bulunuyordum. Taşyayla'da çekimler

bitirilmiş Bucak'a dönmüştük. Ben köle mezarlığını yeniden çekmek istiyordum.

Mehmet Bektaş lafa başladı: "Bilmem hoca işgne yarar mı, benim

çocukluğumda bizim büyükler başının arkasının bir yerinde bir tutam saçı

kesmezlerdi. Ben bunun anlamını sorduğumda bu bir "tapşırdır"

derlerdi. Niye bırakıyorsunuz dediğimde eğer düşman bizi esir ederek ele

geçirirse, bizi kesecektir; bu uzun saçtan tutup çabucak kesmesini

istediğimizden bu " tapşırı" bırakırız.

Şehit

olduktan sonra öbür dünyada, cennete çabuk gitmek için, meleklerin

"tapşırdan" tutup çabucak çekmeleri için bu saçı uzatırız derlerdi.

Hoca benim Aşa ninem vardı, yazmasının uçlarını çenesinin altından dolayarak

başının üstünde bağlar ve tutulacak kadar da bir uç bırakırdı. Ben: "Nine bu

uç niye yarıyor dediğimde" "Oğlum o "tapşır" ucudur.

Meleklerin cennete beni çabuk çekmeleri için tutamaktır." Tapşır, Tanrıya

varmak, Tanrıya ulaşmak için bir yoldur. Melekler bir taraftan cennete katarken,

bir taraftan da Tanrıya Ulaştırırlar." (Mehmet Bektaş- Bucak)

Yukarıdaki açıklamadan da açıkça görülüyor ki Türkler sadece görsel olarak uzun saç bırakmıyor, aynı zamanda kadim inançları gereği bu inancı sürdürüyorlardı. Türklerin kendileri olmak için yarattıkları saç traşı sadece görsel ve bu dünyalık değil, bu dünyadan öbür dünyaya da uzanmaktadır. Gök Türkler, Uygur İmparatorluğu zamanında Çinlilere savaşta yenilirler. Hakan oturur ağlar: "Eyvah benim uzun saçlı evlatlarım! İpekli Çin elbisesi giyerek, uzun saçlarını kesip, Çinliler gibi mi olacaklar?" diye yakınır.
Velhasıl kelam uzun saç Türk erkeklerinde yaşarken bir mertlik ve savaşçılık, Alplik göstergesi iken, şehit olunca da öbür dünyada erlik elinde uçmağa erken girme aracıdır.

KAYNAKLAR
1- Derleme sözlüğü A. Dil ve Tar. Yüksek Kurumu – Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı:211'10 Sayfa: 3829
2- Prof. Dr. Bahaeddin Ögel - Türk Kültür Tarihine Giriş - 5. Cilt - Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1978 - Sayfa: 273
3- Abdulbaki Gölpınarlı - Varlık Yayınları, 1995
4- Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü - V. Cilt (ot maddeleri) TDK yayınları - 3. baskı Ankara, 2009
5- 19. Yüzyılda Alman Şarkiyatçılarının Bektaşilik serüveni:Bektaşiler- Tahtacılar-Kızılbaşlar, Dr. Georg Jakob - Dr. Felix Von Luschan - Dr. Edmund Naumann, Çeviren: İlhami Yazgan,  Sayfa: 109-110